NAKIBÜ'L-ESRAFLIK

Osmanli Devleti'nin bir yönü ile idarî diger yönü ile ilmî teskilâtina bagli bulunan müesseselerden biri de Nakîbü'l-esrafliktir. Bu devlette ilmiye sinifi mensuplarina taninan imtiyazin baska hiç bir devlette taninmadigina daha önc etemas edilmistimisti. Ilmiye sinifina gösterilen bu saygi ve hürmetten daha fazlasi Hz. Peygamber'in soyundan gelenlere gösteriliyordu. Filhakika onlara gösterilen bu saygi sadece Osmanlil hükümdarlari degil Islâm dünyasinin her devir ve ülkesinde vardi. Bunun içindir ki Osmanlilar Misir'in fethini müteakip Yavuz Sultan Selim zamaninda "Hadîmü'l-Haremeyni's-Serifeyn" ünvanini almalarina ve bu tarihten sonra Mekke ve Medine (Hicaz) ile siki bir iliskide bulunmalarina ragmen daha Yildirim Bayezid (1389-1402) zamaninda Nakibü'l-esraf tâyin etmislerdir.

Vazifesi nesl-i pâk-i necib (Hz. Peygamber'in nesli)ten gelmis bulunan seyyid ve serif lerin islerine bakmak neseplerini kayd ve zapt etmek dogum ve ölümlerini deftere geçirmek onlari adi bir sanata girmekten ve fena hallerde bulunmaktan alikoymak haklarini korumak sülaleden olan kadinlarin küfvü olmayanlarla evlenmelerine mani olmak gibi hususlari ihtiva eden nakibü'l-esrafin bizzat kendisi de Hz. Peygamberin soyundan gelenlerden tayin edilirdi.

Biraz önce de belirtildigi gibi hemen hemen her Müslüman ülkede varligi bilinen Nakîbu'l-esraflik teskilâtinin gördügü hizmetler de asagi-yukari aynidir. Nitekim Misir'da Nakibü'l-esraf Hz. Ali'nin zevceleri olan Fatimatü'z-Zehra evladindan olanlara nezaret ederdi. Onlarin neseblerini tahkik ve teftis eder aralarindaki anlasmazliklari çözüp karara baglar ve onlari gayr-i ahlâkî hallerden men ederdi. Fatimîler zamaninda bu makama "Nikabetü't-talibîn" denirdi. Hz. Peygamber'in neslinden gelenlerin Türkiye Selçuklulari zamaninda da mevcud olduklarini vesikalarla belgeleyen Osman Turan onlarin yeryüzüne dagilma sebeblerine temasla:

"Vesikada Sadreddin Yusuf'un asaleti nesebinin sihhati ve dindarligi kaydedilerek Selçuk Türkiyesinin seyyidleri reisligine tayin edildigi eskiden oldugu gibi onun evladi ve torunlari için (maiset temini için daimî gelir) tecdid edilip ona bagislandigini seyyidlerin ahvalini zapt etmesi nesebi sahih olan seyyidlere rivayet..." Emevî ve Abbasî devirlerinde vuku bulan hilafet mücadeleleri dolayisiyla bir çok tazyiklere ugrayan Hz. Peygamber evladi (seyyid ve serifler) Islâm dünyasinin her tarafina dagilmisti. Bunlar çok itibar görür ve devletler kendilerine tahsisat baglardi." der.

Islâm âleminde seyyid ve seriflere gösterilen bu ragbetten dolayi bir çok kimse bunu istismar edip kendisinin seyyid oldugunu (müteseyyid) iddia eder oldu. Her yer ve zamanda görülmesi mümkün olan bu tip iddialarin önünü alabilmek ve gerçek seyyid ile müteseyyidleri birbirinden ayirmak isine çok önem veriliyordu. Bunun için de yeni dogan her seyyidin neseb defterinin tutulmasi isminin kaydedilmesi ve anne ile babasinin da belirtilmesi gerekiyordu. Osmanli Devleti'nde bu is biraz daha siki kontrol ediliyordu. Bunlar (seyyid ve serif) deftere kayd edildikleri gibi ellerine de "temessük" adi verilen tanitici bir kimlik belgesi veriliyordu. Nitekim H. 976 senesi Receb'inin baslarinda (1568 Aralik sonu) Defterdar Ahmed Çelebi'ye gönderilen bir hükme göre:

"Haci Mansur ve Bayram adindaki sahislar seyyid olduklarini iddia etmektedirler. Bunun üzerine adi geçenler nakibü'l-esraf önünde sahih seyyid olduklarini isbat ederlerse deftere kayd ettirilmeleri ve ellerine temessüklerinin verilmesi emr edilmektedir.

Böyle bir teftiste seyyid olduklarini isbat edemiyenlerin de baslarina sardiklari yesil sariklarinin alinmasi gerekmektedir. Zira yesil sarik sarmak seyyidligin en önde gelen isareti idi. Nitekim H. 984 senesi Sevval ayinin sonlarinda (1577 Ocak basi) Bursa kadisina gönderilen bir hükümde gerçekten seyyid olmayanlarin Nakibü'l-esraf'in gönderecegi adamlari vasitasiyla teftis edilmeleri siyadetini isbat edemeyenlerin baslarinda bulunan yesil sariklarinin alinmasi gerektigi bildirilmektedir.

Osmanli Devleti'nin kurulusundan kisa bir müddet sonra burada da gördügümüz bu müessesenin kurulusu hakkinda Rif'at Efendi Davhatü'n-Nukaba adli eserinde sunlari söyler:

"Yildirim zamanina kadar seyyidler için bir nakib ve zabita tayin edilmemisti. Ancak daha önceleri ve onun devrinde bir çok âlim ve fâzil kimse Osmanli ülkesine geliyorlardi. Yildirim zamaninda Buhara'dan kalkip gelen Seyyid Ali Neta' ki "cedd-i âlâlari" Seyyid Muhammed Bagdad'da esraftandi. Padisah bu durumu anlayinca onu tâife-i aliyye-i sâdâta zâbit ve nâzir tayinle "kendileri için Ebû Ishak zaviyesini bina eyleyerek tevliyetini ahfadina sart kilmisti. Timur vak'asinda Molla Fenari ve Seyh Muhammed Cezerî ile birlikte hapsedilmisti. Hapisten kurtulduktan sonra Hacc farizasini eda etmek üzere Mekke'ye gitti. Dönüste vefat eyledi. Yerine oglu Seyyid Zeynelabidin geçti. Onun da vefati ile bu makam uzun bir müddet bos kaldi. Ancak Ikinci Bâyezid (Bâyezid-i veli) devrinde H. 900 (1494/95) tarihlerinde "Emirî" mahlasli Kirimli Seyyid Mahmud Efendi Arap ve Acem seyahatini bitirip Osmanli ülkesine gelmisti. Âyan ve cumhurun ittifaki ile seyyidlere nâzir tâyin edildi. Araplarda bu vazifeyi alana "nakibü'l-esraf" dendigi için adi geçen zatin mensuru dahi bu ünvanla tayin edilerek ilk olarak bu zat hakkinda nakibü'l-esraf tabiri kullanildi. Önceleri günde 25 akça vazife ile maas aliyordu. Daha sonra bu maasi yevmiye 70 akçaya çikti.

Mevzumuza isik tutacagi için Ali Emirî (öl. 1924)'nin nakibü'l-esraflikla ilgili verdigi malumata temas etmeden geçemiyecegiz:

"Selâtin-i Osmaniyye'nin sâdât-i kiram hazeratina fevkalâde hürmet-i mahsuslari oldugundan bu silsile-i mübareaaae bazi müteseyyidler karismamak ve bir seyyid-i sahihu'n-neseb bir memlekete seyahat ederse hakkinda hürmet olunmak ve sayet gittigi sehirde temekkün ve tavattun buyurursa ismi zabt ve kayd olunmak üzere hicretin sekiz yüz tarihinde selâtin-i Osmaniyye'nin dördüncüsü olan Yildirim Bayezid tarafindan o vakit payitaht olan Bursa'da Nakibü'l-esraf ünvaniyle sâdâttan olmak üzere memur-i mahsus tâyin buyrulmus ve Fâtih Istanbul'u zapt ettikten sonra da bu hususa itina buyurduklari gibi mahdumlari sultan Bâyezid-i sani zamaninda umum vilayet ve liva merkezlerine vesair icabeden mahallere de Nakibü'l-esraf vekili ünvaniyle memurlar nasb ve tayin buyrularak sâdatin silsilelerinin muhafazasina itina edilmis ve el'an devam edilmekte bulunmustur. Zaten o misillû sâdât-i kiramdan olanlarin ellerinde secereleri bulunmak tabii ise de secereleri ziyaa ugrar veyahut secere tutmamis bulunanlar olursa ya Dersaadette Nakibü'l-esrafa veyahut Nakibü'l-esraf vekillerine müracaatla siyadetini irae ve isbat edebilirler."

Nakibü'l-Esraf Osmanli devlet tesrifatinda (protokol) diger bütün devlet erkânina takaddum ederdi. Nitekim padisah cüluslarinda yeni sultani ilk tebrik eden Nakibü'l-esraftir. Tesrifat-i Kadimede bu hususta söyle denilmektedir:

"Sevketlü kerametlü efendimiz hazretleri müsahede ve taht-i aliye cülûs buyurduklarinda alkis olunup ibtida Nakibü'l-esraf efendi gelüp dâmenbus ve kiyam ve alkis olunup duaya surû' eyledigi gibi çavusbasi aga ile kapucular kethudasi aga temenna edüp kubbe-i hümayuna seyhülislâm efendi hazretleri ile kaimakam hazretleri kaldirmaya azimet ve müsarünileyhima dahi yerlerinden hareket ve süratlice reftar ile gelinceye dek Nakibü'l-esraf efendi dahi duaya hitam virüp kad-i hamidey-i tâzim eyledikten sonra avdet etmeyüp taht-i hümayunun sag tarafinda sevketlü efendimizin nazargahlarinda durdular."

Sultan Ikinci Abdülhamid zamaninda Nakibü'l-esraflarin oturmalarina mahsus Yildiz civarinda bir konak tahsis edilmisti.

1908 senesine kadar 1000 kurus maas alan Nakibü'l-esrafin ayligi daha sonra 5000 kurusa kadar çikarilmistir. Önceleri kalabalik bir kalem heyeti bulunan bu makamin bilahare 1000 kurus aylikli bir kâtible iktifa ettigi görülmektedir.

Osmanli devlet ve toplum hayatinda büyük bir yeri bulunan Nakibü'l-esraflik müessesesi adi geçen devletle birlikte tarihe mal olmustur.
alıntı